سیاست مداران مطلع نسبت به مذاکرات هسته ای و برجام اذعان دارند که توافق هسته ای، یک پیروزی ارزشمند و دستاوردی بزرگ برای چند جانبه گرایی و دیپلماسی است و هنوز هم می تواند در صورت اجرای صحیح و کامل، به عنوان مدل و الگویی برای حل و فصل دیگر مسائل پیچیده بین المللی قرار گیرد. اجرای قطعنامه 2231 و مفاد برجام تعهد آمریکا بوده و خروج از برجام و نقض مفاد آن از سوی دولت ترامپ تخلف آشکار از حقوق ملت ایران به عنوان یک طرف متعاهد و عضو سازمان ملل متحد، قوانین و حقوق بین الملل و روابط دیپلماتیک بوده است. لذا بازگشت ایالات متحده به تعهدات خود و بازگشت به رعایت حقوق ملت ایران به عنوان یک طرف متعاهد در توافق هسته ای سازنده خواهد بود. بهترین و قانونی ترین رفتار برای آمریکا و اروپا، بازگشت فوری آنها به اجرای تعهدات براساس قطعنامه 2231 و برجام و تلاش برای وفای به عهد و مرمت لطماتی است که به اعتماد، اقتصاد، و بسیاری دیگر از جنبه‌های زندگی ملت ایران در طول دو سال و نیم گذشته وارد آمده است. همه اذعان می‌کنند که این مسیر آسانی نیست و هرگونه مانع، زیاده خواهی یا شرط جدید، این روند دشوار را دشوارتر خواهد نمود و غیر سازنده می‌باشد.
برنامه جامع اقدام مشترک یا همان برجام، به پنجمین سالگرد اجرای خود یعنی ژانویه 2021 نزدیک می شود. در این 5 سال اتفاقات زیادی افتاده که تأثیرات شگرفی بر برجام، جمهوری اسلامی ایران و دیگر اعضای 1+5 و جامعه جهانی گذاشته است.
همه صاحب نظران و سیاست مدارانی که دست اندرکار مذاکرات هسته ای و برجام بودند و هستند، به اتفاق اذعان دارند که توافق هسته ای، پیروزی ای ارزشمند و دستاوردی بزرگ برای چندجانبه گرایی و دیپلماسی تفسیر شده و می توانست و هنوز هم میتواند درصورت اجرای صحیح و کامل، بهعنوان مدل و الگویی برای حل و فصل دیگر مسائل پیچیده بین المللی و درنتیجه کمک به تحکیم امنیت و صلح و رفع ناامنی در جهان مدنظرقرار گیرد.
وضعیت ایجادشده پس از آغاز اجرای برجام، نسبتاً خوب بود، لیکن پس از بر سر کار آمدن دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهور آمریکا، همه چیز موردهجمه بی امان او و دولتش قرار گرفت. راست گرایان قانون شکن حاکم شده در واشنگتن، بسیاری از اصول روابط بین الملل را نقض و از معاهدات و پیمان های بین المللی همچون پیمان محیط زیستی پاریس یا منع گسترش موشک های میان برد یا آسمان های بازخارج شدند. آن ها هنگامی‌که نتوانستند با یافتن مفر یا مستمسکی حقوقی، برجام را از درون یا توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی یا دیگر اعضای آن مخدوش سازند، در اقدامی یک جانبه و برخلاف تمامی تعهدات، قوانین و عرف بین المللی از آن خارج و آن را آشکارا نقض کردند.
واشنگتن سیاست فشار حداکثری را در پیش گرفت و نه تنها تحریم های خود را به صورت یک جانبه و برخلاف تعهداتش از سرگرفت، بلکه با اعمال فراسرزمینی قوانین خود، سلاح سازی از دلار و سیاست سیستماتیک ارعاب، اختلال و جریمه، همۀ کشورها و شرکتهای جهان را از همکاری با ایران منع کرد.
به دلیل مقاومت راهبردی ملت ایران، سیاست آمریکا و همدستانش در تحمیل فشار حداکثری بر مردم ایران و وادارسازی جمهوری اسلامی ایران به مذاکره مجدد و دیگر اهداف اعلام شده از این سیاست، که حتی در دوران سخت مدیریت پاندمی‌کرونا با بیرحمی تمام ادامه یافته و تشدید گردید، نه تنها محقق نشد و به اذعان همه کارشناسان مطلع بین المللی به اهدافش نرسید، بلکه به طورکامل نیز شکست خورد. بااین حال، این سیاست غیرانسانی، غیرقانونی و مغایر با تعهدات دولت آمریکا، لطمات جبران ناپذیر مادی و معنوی به ملت بزرگ ایران و رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی و علمی‌کشورمان وارد کرد.
آمریکا به عنوان عضوی از سازمان ملل متحد، موظف به تبعیت از منشور و اجرای تصمیمات شورای امنیت سازمان ملل متحد است. اجرای قطعنامه 2231 و مفاد برجام تعهد آمریکا بوده و خروج از برجام و نقض مفاد آن از سوی دولت ترامپ تخلف آشکاری است از حقوق ملت ایران؛ زیرا ایران یک طرف برجام و عضوی از سازمان ملل متحد است که همواره به قوانین و حقوق بین الملل و روابط دیپلماتیک متعاهد بوده و هست.
ایران علی رغم عهدشکنی آمریکا، بی عملی اروپا و متحمل شدن هزینه های گزاف، متعهدترین عضو برجام باقی ماند. آژانس بین المللی انرژی اتمی در 16 گزارش تا اردیبهشت سال 1398 پایبندی کامل ایران به تعهداتش را موردتأیید و تأکید قرار داد. همان زمان هم که به خاطر عهدشکنی آمریکا و یک سال فرصت دادن ایران به طرف های اروپایی برجام، برای برداشتن تحریم ها و جبران عهدشکنی آمریکا، اقدام مؤثری صورت نگرفت و جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که برای ایجاد توازن در حقوق و تکالیف، برخی تعهدات برجامی را کاهش خواهد داد؛ همۀ اقدامات ایران در چارچوب و براساس مفاد صریح در برجام و با اطلاع و زیر نظر بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی انجام شد. همچنین ایران همواره تأکید کرده بود که اگر طرف های دیگر به اجرای تعهداتشان بازگردند، گام های ایران نیز قابل بازگشت است؛ یعنی اگر امروز برجام نیم نفسی می کشد، به هزینه و با فداکاری ملت ایران بوده است.
بایستی یادآوری کرد که حصول برجام با عقبگرد 180 درجهای آمریکا از سیاست غیرقانونی و نامشروع «غنی سازی صفر در ایران» و احترام به حق ملت ایران برای بهره مندی از پیشرفت علمی و دستیابی به علم و صنعت هسته ای به عنوان یک عضو پیمان عدم اشاعه امکانپذیر شد. جمهوری اسلامی ایران هم از آن جهت وارد مذاکرات هسته ای و پذیرش برجام شد که برای اولین بار آمریکا و هم فکرانش به دنبال سال ها رشادت، مقاومت و پایداری مثال زدنی و حصول پیشرفت های ارزشمند علمی و فنی در صنعت هسته ای، آمادگی احترام به بخشی از حقوق حقه ملت ایران را پیدا کرده بودند. درواقع درگیرشدن ایران در مذاکرات هستهای که تصمیمی راهبردی برای نظام بود و هست، محک صداقت و اعتمادپذیری آمریکا در وهله نخست و سپس اروپا در دنبال آن بود. متأسفانه تجربه تلخ برجام و رفتار غیرقانونی و قلدرمآبانه ترامپ در قبال این توافق، باردیگر به اعتماد و اطمینان مردم ایران به آمریکا و غرب لطمه جدی وارد کرده است.
حال به دلیل انتخابات آمریکا و شکست ترامپ و نومحافظه کاران، وضعیت جدیدی پیش آمده است. رئیس جمهور منتخب جو بایدن در طول مبارزات انتخاباتی خود اعلام نموده که درصورت پیروزی و رسیدن به منصب ریاست جمهوری، به دیپلماسی، تبعیت از قوانین بین المللی، احترام به تعهدات در معاهدات بین المللی و ازجمله برجام باز خواهد گشت. این موضوع مورداستقبال بسیاری از سیاستمداران و صاحبنظران بین المللی قرار گرفت. بازگشت بدون شرط ایالات متحده به تعهدات خود به عنوان یک عضو راعی جامعه بین الملل و بازگشت به رعایت حقوق ملت ایران به عنوان یک طرف متعاهد در توافق هسته ای سازنده خواهد بود.
مقام معظم رهبری در سخنان مورخ 26 شهریور 98 فرموده بودند: «چنانچه آمریکا حرف خود را پس گرفت و توبه کرد و به معاهده هسته ای که آن را نقض کرده است، بازگشت، آن وقت در جمع کشورهای عضو معاهده که شرکت و با ایران صحبت می کنند، آمریکا هم می تواند شرکت کند.» وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران هم در تاریخ 28 آبان ماه 99 به تحولات اخیر چنین پاسخ داده اند: «اینکه آقای بایدن می خواهد به برجام برگردد خیلی هم خوب است، یک قسمت آن اجرای تعهداتشان به عنوان عضو ملل متحد است؛ باید تحریم ها را بردارند، باید اقدامات تخریبی که آقای ترامپ انجام داده و برخلاف قطعنامه ۲۲۳۱ بوده را متوقف کنند.»
بنابراین بهترین و قانونی ترین رفتار برای آمریکا و اروپا، که علاوه بر قوانین بین المللی، عقل و انصاف نیز آن را تأیید می کند، بازگشت فوری آنها به اجرای تعهدات براساس قطعنامه 2231 و برجام و تلاش برای وفای به عهد و مرمت لطماتی است که به اعتماد، اقتصاد و بسیاری دیگر از جنبه های زندگی ملت ایران در طول دوسال ونیم گذشته وارد آمده است.
همانگونه که رهبر معظم جمهوری اسلامی ایران و دیگر مسئولین کشور در مناسبت های مختلف اظهار داشتهاند، ملت ایران درصورت محترم شمرده شدن حقوقشان و رفتار براساس منافع و احترام متقابل، همواره آماده گفت وگو و تعامل دربارۀ موضوعات مختلف بوده و هست. در طول 42 سال گذشته، هرجا که آمریکا و کشورهای اروپایی حقوق ملت ایران را محترم شمرده و برای حل مسائل و مشکلات منطقه و جهان دست یاری به سوی ایران دراز کرده اند، ایران دست آنان را به گرمی فشرده و برای رفع آن مشکل، کمک مؤثر نموده است.
ایران اسلامی در صحنه عمل در 42 سال گذشته نشان داده که به عنوان کشوری با ظرفیت های نهادینه و کنشگری توانا، از مسائل منطقه و جهان قابل حذف نیست و می تواند در هر مذاکره یا تلاش سازندهای برای مدیریت امور و حل وفصل عادلانه مسائل منطقه ای و بین المللی، ورود سازنده نموده و نقش خود را به عنوان یک ملت تاریخی، فرهیخته و متعهد، ایفا نماید.
توصیه کارشناسان و اندیشمندان در برهۀ جاری نیز همین است که آمریکا و اروپا با بازگشت کامل به انجام تعهدات، در مسیر بازگشت به برجام قرار گیرند و با وفای به عهد و احترام به حق ملت ایران برای بهره مندی کامل از مواهب قطعنامه 2231و توافق هسته ای، واقعاً در مسیر همکاری و نفع متقابل قرار گیرند. همه اذعان می‌کنند که این مسیر آسانی نیست و هرگونه مانع، زیاده خواهی یا شرط جدید، این روند به خودی خود دشوار را دشوارتر خواهد نمود و غیرسازنده است.
جهان معاصر پر از مشکلاتی است که می تواند با به کارگیری خرد، قائل شدن به حقوق همه و بهره مندی از فرمول های مبتنی بر عقل و انصاف، مانند برجام، در مسیر حل وفصل قرار گیرند. تجربه 4 سال گذشته آمریکا نشان داد که جهان ظرفیت و اشتیاقی برای خودکامگی، یکجانبه گرایی و خودبرتر بینی نداشته، از آن متضرر و نسبت به آن بی اعتماد است و حتی در آمریکا نیز به آن رأی نمی دهد. جهان می تواند با درایت رئیس جمهور منتخب آمریکا و بازگشت به عقلانیت و فرمول های بردبرد، جای بهتری برای همه برای زندگی کردن باشد.
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)