جهان ناآرام و متغیر در دهه سوم هزاره سوم، شاهد تغییرات مهم ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی در مناطق مختلف به‌ویژه محور اورآسیا و خاورمیانه می‌باشد. در بین بحران‌‎های نظامی و امنیتی موجود، منازعه مرموز اوکراین و تداوم نسل‌کشی در غزه، برجستگی خاصی دارند که تأثیرات فوق‌العاده‌ای بر زندگی سیاسی و دفاعی کشورهای مختلف به خصوص در موضوع افزایش هزینه‌های نظامی و تشدید رقابت تسلیحاتی داشته است. در همین راستا پایتخت‌های اروپایی در مواجهه با منازعه اوکراین که سه سال پیش آغاز شد، قاطعانه به افزایش هزینه‌های نظامی متعهد شدند؛ و این بیشتر تحت‌ تأثیر اصرار و تهدید دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا، بود که تأکید داشت به کشورهایی که سرمایه‌گذاری بیشتری در تجهیزات نظامی انجام نمی‌دهند، کمک نخواهد کرد. این موضع گواه آن است که نقش دفاعی واشنگتن در قبال قاره کهن رو به افول است و کشورهای عقب‌مانده از تعهد مالی دفاعی را تحت فشار قرار داده تا به وعده‌های خود عمل کنند.

در حال حاضر بلژیک (۱.۲۹درصد)، ایتالیا (۱.۵درصد) و اسپانیا (۱.۲۴درصد) سه کشوری هستند که به طور سنتی در انتهای رتبه‌بندی‌ها قرار دارند و مبالغ قابل توجهی را برای رسیدن به هدف ۲درصد، متعهد شده‌اند و کانادا نیز به هدف تعیین‌شده (۱.۴۵درصد) نمی‌رسد. البته برخی از بازیگران اصلی امنیتی و دفاعی مانند بریتانیا (۲.۳۳درصد)، آلمان (۲.۱درصد) و فرانسه (۲.۰۳درصد) برای حفظ بقای خود در تلاش هستند. هرچند طبق داده‌ها، بیشتر این بودجه به سمت جناح شرقی و منطقه مرزی با روسیه، کشورهای بالتیک و لهستان هدایت می‌شود. واشنگتن در تلاش است تا  هزینه‌های دفاعی ناتو را از ۲ به ۵ درصد تولید ناخالص داخلی افزایش دهد. مذاکرات در حال انجام است و دیپلمات‌های ناتو پیشنهاد می‌دهند که می‌توان به توافقی در حدود ۳درصد یا ۳.۵درصد دست یافت؛ البته تصمیم نهایی در اجلاس رهبران در لاهه در پایان ماه ژوئن گرفته خواهد شد. اولف کریسترسون، نخست وزیر سوئد، در این زمینه گفت که هدف معمول برای هزینه‌های دفاعی می‌تواند 5/1درصد تا  5/3درصد با توجه به وضعیت مناطق باشد؛ این مقام سوئدی همچنین افزوده است که بحث‌های مداومی در داخل ناتو در مورد تعیین اهداف برای دفاع مدنی، آمادگی و پشتیبانی از اوکراین در جریان می‌باشد.

 ۳۲ عضو ناتو سال گذشته در مجموع ۱.۳۰۳ تریلیون دلار برای امور دفاعی هزینه کردند که از پیش‌بینی‌ها فراتر رفته و ۲۲ عضو به هدف ۲درصد از تولید ناخالص داخلی رسیدند؛ ارقامی‌که حکایت از رکورد سطوح هزینه‌ها دارد. طبق آمار منتشر شده توسط این ائتلاف نظامی غربی نشان‌دهنده سطح بی‌سابقه‌ای از هزینه‌های اعضای آن است که در مجموع به ۴۶۸ میلیارد دلار در اروپا و کانادا می‌رسد و ۳۸درصد آن برای خرید تجهیزات اصلی بوده است. همچنین  ایالات متحده ۸۱۸ میلیارد دلار را به خود اختصاص داده است. طبق این سند، در سال قبل، یعنی ۲۰۲۳، اعضای ناتو ۲۰۰ میلیارد دلار کمتر برای امور دفاعی هزینه کردند که نشان‌دهنده افزایش ۱۹درصدی است. برآوردهای اولیه منتشر شده در ابتدای سال، این  بود که ۲۳ کشور به این هدف دست خواهند یافت، اما مونته‌نگرو نتوانست به این هدف برسد.

مؤسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI) در آخرین گزارش خود اعلام کرد که هزینه‌های نظامی جهانی در سال ۲۰۲۴ به دلیل جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه جاری در کره زمین، بیشترین افزایش را از زمان پایان جنگ سرد ثبت کرده و به ۲.۷ تریلیون دلار رسیده است. طبق این گزارش، افزایش به‌ویژه در اروپا و خاورمیانه ملموس بوده است و لذا هزینه‌های دفاعی در سال ۲۰۲۴ برای دهمین سال متوالی رشد داشته است که نشان‌دهنده سطح بالای تنش‌های ژئوپلیتیکی می‌باشد. همچنین  این گزارش تأکید می‌کند که بیش از ۱۰۰ کشور در سال گذشته بودجه دفاعی خود را افزایش داده‌اند.

اروپا، از جمله روسیه، مناطقی با بالاترین هزینه‌های نظامی است که میزان آن با ۱۷درصد افزایش به ۶۹۳ میلیارد دلار رسیده است. به طور خاص، روسیه در سال ۲۰۲۴، مبلغ  ۱۴۹ میلیارد دلار به ارتش خود اختصاص داد که نسبت به سال قبل ۳۸درصد افزایش و نسبت به سال ۲۰۱۵ دو برابر شده است. بودجه نظامی اوکراین، کشوری که مورد تهاجم روسیه قرار گرفته است، ۲.۹درصد افزایش یافته و به ۶۴.۷ میلیارد دلار رسیده است. اگرچه این تنها ۴۳درصد از معادل منابع روسیه را نشان می‌دهد، کی.‌اف با اختصاص ۳۴درصد از تولید ناخالص داخلی به امور دفاعی، بالاترین هزینه‌های نظامی را در جهان دارد. به‌طور کلی هزینه‌های نظامی آلمان با ۲۸درصد افزایش به ۸۸.۵ میلیارد دلار رسیده و جایگاه هند را در رتبه چهارم بدست آورده است و برای اولین بار از زمان اتحاد مجدد، آلمان به بزرگترین تأمین‌کننده دفاعی در اروپای مرکزی و غربی تبدیل شده است. ایالات متحده، که بیشترین هزینه نظامی را در جهان دارد، بودجه خود را در سال ۲۰۲۴، به میزان ۵.۷درصد افزایش داد و به ۹۹۷ میلیارد دلار یعنی ۳۷درصد از هزینه‌های جهانی و ۶۶ درصد از هزینه‌های کشورهای عضو ناتو رسید.

در خاورمیانه نیز روند به همین منوال است. از طرفی رژیم صهیونیستی اسرائیل به جنگ و جنایات خود در نوار غزه ادامه می‌دهد و طبق گزارش SIPRI، در سال ۲۰۲۴ هزینه‌های نظامی آن ۶۵ درصد افزایش یافته و به ۴۶.۵ میلیارد دلار رسیده است که بزرگترین افزایش از زمان جنگ شش روزه در سال ۱۹۶۷ است. از سوی دیگر، بودجه ایران با کاهش ۱۰درصدی به ۷.۹میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ رسید. هم‌زمان چین که در حال سرمایه‌گذاری در نوسازی نیروهای مسلح، گسترش قابلیت‌های جنگ سایبری و زرادخانه هسته‌ای خود است، پس از ایالات متحده در جایگاه دوم قرار دارد و اکنون نیمی از هزینه‌های نظامی در آسیا و اقیانوسیه را به خود اختصاص داده است. طبق گزارش SIPRI، چین در سال ۲۰۲۴ بودجه نظامی خود را ۷درصد افزایش داد و به ۳۱۴ میلیارد دلار رساند.

در مجموع با جهانی بی ثبات توامان با تغییرات سریع و غافلگیرکننده‌ای مواجه هستیم که بخشی از آن نشأت گرفته از نقش روزافزون دانش فنی بشری و بخش دیگر نتیجه سوداگری صاحبان صنایع و تجارت تسلیحاتی بوده و در نتیجه موجب تقویت جایگاه بخش دفاعی و امنیتی در ساختارهای حاکمیتی جهان شده است که نوید‌دهنده آینده‌ای آکنده از صلح و آرامش در بشریت نمی‌باشد و موجب شده تا هزینه‌های زیادی به بخش‌های دفاعی به‌ جای بهره‌گیری در رفاه و توسعه جوامع مختلف اختصاص یابد.

 علی بمان اقبالی زارچ، رئیس گروه مطالعات اورآسیا

  (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)