در عصری که ماهواره‌ها، پهپادها و الگوریتم‌ها سطح زمین را شفاف کرده‌اند، دولت‌ها و بازیگران غیردولتی چگونه مفهوم قدرت، بازدارندگی و بقا را در زیرِ زمین بازتعریف می‌کنند؟

سطح زمین دیگر امن نیست
در جنگ‌های عصر ما، تسلط بر آسمان دیگر به‌معنای کنترل زمین نیست. در غزه، یکی از مجهزترین ارتش‌های جهان با دشمنی روبه‌رو است که به زیر خاک رفته است. «جنگ تونل‌ها» که میان مقاومت فلسطین و رژیم صهیونیستی اتفاق افتاد، تنها یک پدیده تاکتیکی نبوده؛ بلکه نشانه‌ی تحولی ساختاری در امنیت جهانی است.
از مراکز فرماندهی مستقر در دل کوه‌ها تا زیرساخت‌های دیجیتال پنهان، زیرزمین به آخرین مرز حاکمیتها مبدل شده است. آنچه روزی پناهگاهی موقت بود، اکنون به ابزار اصلی بازدارندگی و تاب‌آوری بدل شده است. همان‌گونه که راشل اسکوایر یادآور می‌شود، «چرخش به زیرزمین» در حال بازآفرینی ژئوپلیتیک معاصر است و تحلیل‌گران را وادار می‌کند عمق را به‌عنوان بعدی مستقل از قدرت در نظر گیرند.

۱. از پناهگاه تا راهبرد
انسان از دیرباز به زیرزمین پناه برده است، از دخمه‌های رم تا دژهای باستانی ایران و غرب آسیا. در دوران جنگ سرد، منطق بقا موجب شکل‌گیری شهرهای زیرزمینی شد: از مرکز فرماندهی نوراد در کوه‌های راکی تا پناهگاه‌های عمیق متروی مسکو. اما این ساختارها دارایی‌های اضطراری بودند، نه ابزار راهبردی روزمره.
قرن بیست‌ویکم اما متفاوت است. به گفته‌ی ریچموند-باراک، «جنگ زیرزمینی بار دیگر به پدیده‌ای جهانی و در حال گسترش تبدیل شده است». دلیل آن در سطح زمین نهفته است: نظارت دائمی، هدف‌گیری هوشمند و سلاح‌های دقیق، امکان پنهان شدن را از بین برده‌اند. زیرزمین، که زمانی پناهگاه حاشیه‌ای بود، اکنون امن ترین و مبهم ترین فضا است. در هندسه‌ جدید قدرت، دیده‌شدن مترادف آسیب‌پذیری است.

۲. جنگ نامتقارن – بقا در زیر سطح
برای بازیگران غیردولتی، حرکت به زیرزمین ابزار جبران نابرابری است. از تونل‌های «کوچی» در ویتنام تا شبکه‌های زیرزمینی در غزه و جنوب لبنان، مقاومت‌ها ضعف خود را به توان تبدیل کرده‌اند. ریچموند-باراک (2023) این پدیده را «راهبردی شدن جنگ تونلی» می‌نامد. ساختارهایی مشابه در حلب و ماریوپل نیز مشاهده شد که نشان می‌دهد عمق به زبانی جهانی برای مقاومت بدل شده است.
این تونل‌ها تنها کارکرد نظامی ندارند، بلکه بیانیه‌ های سیاسی نیز هستند، اثبات اینکه حتی سلطه‌ی هوایی مطلق هم تضمین‌کننده‌ی پیروزی نیست. ابوعامر (2024) در پژوهشی درباره‌ی تونل‌های مقاومت فلسطین نشان می‌دهد که این سازه‌ها مسیر لجستیکی، کانال ارتباطی و نماد پایداری‌اند. پیام مشترک این است: هنگامی‌که سطح زمین در اختیار دشمن است، برای بقا به عمق پناه می‌برند.

۳. دولت‌های مقاوم – عمق به‌عنوان بازدارندگی
دولت‌ها نیز منطق پنهان‌سازی را پذیرفته‌اند. قدرت‌های بزرگ و متوسط میلیاردها دلار صرف زیرِ زمین می‌کنند، مراکز فرماندهی، ذخایر تسلیحاتی و زیرساخت‌های حیاتی در عمق زمین. در چین، «دیوار بزرگ زیرزمینی» Underground Great Wall هزاران کیلومتر امتداد دارد و موشک‌های استراتژیک را در خود جای داده است، روسیه پناهگاه‌های عمیق شهری را حفظ کرده و ایالات متحده سامانه‌ی نوراد را به‌روز کرده است.
در ایران و شماری از قدرت‌های منطقه‌ای، تأسیسات زیرزمینی بخشی مشروع از زیرساخت دفاع ملی هستند. مقامات تأکید می‌کنند که ساخت این مراکز نه عجیب است و نه غیرعادی، بلکه بخشی از بودجه‌ی دفاعی کشورهاست. الگوی جهانی روشن است: دولت‌ها نه از ترس جنگ، بلکه برای حفظ بازدارندگی و بقا در برابر فناوری‌های نظارتی، به زیرزمین می‌روند. گزارش اندیشکده‌ی رَند تأکید می‌کند که سامانه‌های مقاوم و تودرتو «اعتبار بازدارندگی را در عصر سنسورهای دایمی حفظ می‌کنند». بدین‌سان، عمق به تصمینی برای سیاست و دیپلماسی بدل می‌شود.

۴. نبرد با تونل ها – رقابت فناورانه‌ی جدید
هرجا پنهان‌کاری گسترش یابد، کشف و رصد نیز دنبال می‌شود. رقابتی فناورانه میان سطح زمین و عمق آن در جریان است. ارتش‌های مدرن واحدهایی ویژه برای جنگ ضدزیرزمینی ایجاد کرده‌اند که حسگرها، ربات‌ها و تحلیل داده را تلفیق می‌کنند. رادار نفوذی زمین، نقشه‌برداری لرزه‌ای و تصویربرداری حرارتی ماهواره‌ای تغییرات دمایی و مصرف برق را آشکار می‌کنند. هوش مصنوعی با تحلیل الگوهای صدا و تصویر، فضاهای خالی یا مسیرهای تهویه را تشخیص می‌دهد. پهپادهای ریز و ربات‌های مارشکل حاصل پروژه‌ی دارپا اکنون قادر به کاوش خودکار تونل‌ها هستند. مقاله‌ای در اسمارت وال ژورنال از این روند به‌عنوان «میدان نبرد عمودی» یاد می‌کند، جنگی چندلایه میان عمق و آشکارسازی.
تجربه‌ی رژیم صهیونیستی در غزه نمونه‌ی روشنی است: ترکیب نقشه‌برداری هوش‌مصنوعی و سلاح‌های دقیق توانست بخشی از شبکه‌ی تونل‌ها را تخریب کند، اما منطق آن را از بین نبرد. پژوهش مؤسسه‌ی مطالعات امنیت ملی اسرائیل (INSS, 2024) هشدار می‌دهد که «برتری فناورانه، استراتژی زیرزمینی را از میان نمی‌برد؛ بلکه آن را تسریع می‌کند». هر پیشرفت در فناوری شناسایی، طرف مقابل را وادار به حفر عمیق‌تر و پراکندگی بیشتر می‌کند. مسابقه‌ی تسلیحاتی اکنون به درون زمین کشیده شده است.

۵. زیرزمین به مثابه زیرساخت و قدرت
استفاده از زیر زمین‌ها تنها به جنگ محدود نمی‌شود. دولت‌ها و شرکت‌ها روزافزون داده‌مرکزها، خطوط انرژی و حمل‌ونقل را به زیرزمین منتقل می‌کنند تا در برابر تهدیدات و تغییرات اقلیمی مقاوم باشند. وون این روند را «ادغام طراحی فنی و بقا سیاسی» می‌نامد. ذخایر مواد معدنی، سیلوهای موشکی و حتی مراکز رایانش ابری، اسکلت پنهان جهانی‌شدن را می‌سازند. در شهرهایی چون سنگاپور، مونترآل و تهران، برنامه‌ریزان شهری به توسعه‌ی چندسطحی عمودی می‌اندیشند.
برای کشورهای جنوب جهانی، جایی که آسیب‌پذیری هوایی و وابستگی سایبری توأم است، زیرساخت زیرزمینی نشانه‌ی عقلانیت راهبردی است، نه پنهان‌کاری. امروزه عمق تاب‌آوری ملی به اندازه‌ی برد موشک‌ها اهمیت دارد. قدرت دیگر تنها در مساحت افقی سرزمین سنجیده نمی‌شود، بلکه در حجم عمودی آن نیز معنا می‌یابد.

۶. جمع‌بندی
ژئوپلیتیک قرن بیست‌ویکم دیگر تنها بر آسمان و دریا استوار نیست، بلکه بر آنچه زیر آنهاست نیز تکیه دارد. از دخمه‌های باستانی تا پناهگاه‌های دیجیتال، حرکت انسان به زیرزمین بازتاب جستجوی امنیت در عصر آشکارگی است. هرچه نظارت فراگیرتر و جنگ الگوریتمی‌تر شود، ابهام خود به منبع قدرت تبدیل می‌شود.
همان‌گونه که یکی از تحلیل‌گران گفته است: «قدرت زمانی بر برج‌ها حکم می‌راند؛ امروز زیر آنها زنده می‌ماند».
وظیفه‌ی دیپلمات‌ها و استراتژیست‌ها آن است که این واقعیت عمودی را در سیاست خود وارد کنند: بازدارندگی، زیرساخت و بقا اکنون ریشه‌ای مشترک بنام عمق دارند.

 الهه سادات موسوی نژاد کارشناس مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی

(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست) 

منابع
• Abuamer, M. (2024). Palestinian Resistance Tunnels vs Israel’s Military Strategy.
• Institute for National Security Studies (INSS). (2024). Destroying Tunnel, Preserving Deterrence, Preventing Escalation.
• RAND Corporation. (2022). Disrupting Deterrence: Strategic Deterrence in the 21st Century.
• Richemond-Barak, D. (2018). Underground Warfare in Urban Areas.
• Richemond-Barak, D. (2023). The Rise of Tunnel Warfare as a Tactical, Operational, and Strategic Issue.
• Squire, R. (2020). Introduction: The Subterranean Turn in Political Geography.
• Woon, C. Y. (2021). Subterranean Geopolitics: Designing, Digging, Excavating and Living.
• Small Wars Journal. (2025). Preventing Tunnel Construction: Technological, Architectural and Policy Solutions.
• Fighting Under the Earth: The History of Tunneling in Warfare. (2015). FPRI.