مذاکرات سیاسی دارای چندین ویژگی خاص است که آنها را از انواع دیگر مذاکرات متمایز میکند. به عنوان مثال، مذاکرات سیاسی معمولاً به منافع عمومی نسبتاً مبهم می پردازند، شامل تضادهای ارزشی بوده و یا به طور همزمان «روی صحنه» و «پشت صحنه» انجام می‌شود. این ویژگی‌ها می‌توانند بازدارنده‌های ساختاری برای مذاکره‌کنندگان باشند. مذاکره کنندگان سیاسی و ذینفعان آنها با این چالش روبرو هستند که زمینه های سیاسی ممکن است عملکرد ضعیف مذاکرات را تقویت کند. با توجه به در جریان بودن مذاکرات هسته ای جهت احیای برجام، نوشتار پیش رو به سابقه شروع این روند و نکاتی جهت موفقیت هر چه بیشتر مذاکرات خواهد پرداخت.
فعالیت هسته ای ایران از دهه 1950 با همکاری شرکای بین المللی، بویژه ایالات متحده تحت عنوان اتم برای صلح آغاز گردید و اولین راکتور تحقیقاتی تهران در 1952 ساخته شد. در سال 1968 ایران معاهده منع گسترش سلاحهای هسته ای را امضا کرد و در سال 1973 موافقتنامه پادمان خود را با آژانس بین المللی انرژی اتمی منعقد نمود. بعد از انقلاب اسلامی ایران و بحران گروگانگیری، برنامه ایران به موضوعی بحث برانگیز مبدل گردید و ایالات متحده و سایر دولت ها از جمله فرانسه و جمهوری فدرال آلمان کمک های خود را در این زمینه متوقف کردند. ایالات متحده به آژانس انرژی اتمی و چین فشار آورد تا از تولید هگزافلوراید اورانیوم که در غنی سازی اورانیوم و ساخت و ساز هسته ای کاربرد دارد، جلوگیری شود. اما با این حال، فعالیت های ایران ادامه یافت. بین سال های 2003 تا 2005 تلاش های دیپلماتیک برای حل این موضوع به جایی نرسید. در سال 2006، شورای حکام آژانس از ایران خواست که غنی سازی و بازفرآوری را متوقف و یا موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد و این جرقه ای برای شروع مذاکرات طولانی بین ایران و قدرت های جهانی در خصوص فعالیت های هسته ای ایران گردید.
مذاکراتی که منجر به برجام گردید نتیجه تقریباً دوازده سال مذاکره از 2003 تا 2015 بود و از قالب، فرآیند و ساختار منحصر به فردی برخوردار بود. چین، فرانسه، آلمان، فدراسیون روسیه، بریتانیا و ایالات متحده در کنار نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور خارجی و امنیت در آن شرکت داشتند. در دور جدید مذاکرات جهت احیای برجام نیز مذاکره کنندگان در میدانی نشسته اند و پرچم های چین، اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان، ایران، روسیه و بریتانیا در پشت سر آنها دیده می شود. برجام نمونه عالی از اهمیت گفتگو در روابط بین المللی و پتانسیل بزرگ دیپلماسی چندجانبه در زمینه عدم اشاعه هسته ای است؛ در صورتی که اراده سیاسی برای دستیابی به توافق از سوی همه طرف های دیپلماتیک وجود داشته باشد. موفقیت در مذاکرات در چند نکته نهفته است که در ذیل به برخی از آنها پرداخته خواهد شد:
- اراده سیاسی: وجود اراده سیاسی و فوریت جهت حل و برون رفت از بحران ایجاد شده، نقش بسیار مهمی در شروع مذاکره و جدیت در استمرار و پیگیری فرایند تا حصول نتیجه دارد.
- روابط انسانی: تعامل مستمر بین مذاکره کنندگان، کارشناسان یا مقامات سیاسی و فنی کلید موفقیت مذاکره محسوب می شود. زیرا توسعه روابط افراد سبب کاهش موانع گفتگو و برطرف شدن شک و تردید از پیشنهادات و ایده ها میگردد.
- جامعیت تیم مذاکره: بدین معنا که تیم مذاکره کننده باید متشکل از کارشناسان حوزه های مختلف باشد و کارشناسان سیاسی، فنی و علمی در دسترس باشند تا با عملی شدن تماس و دسترسی آنی، حصول نتیجه در زمان نسبتاً کوتاه را فراهم سازند. استفاده از نظرات همه این کارشناسان در حین انجام کار ضروری است. داشتن درک درست از زمینه ها و محدودیت ها و پذیرش مصالحه در سطح سیاسی به عنوان قوت و نه ضعف نیز باید مورد اهتمام باشد.
- انعطاف پذیری: روند برقراری گفتگو و مذاکرات در دستیابی به توافق نهایی باید انعطاف پذیر باشد. اگرچه این امر ممکن است واضح به نظر برسد اما جهت موفقیت یک فرآیند باید امکان تغییر در مسیر و رایزنی های طرفین مذاکره و همچنین بین مذاکره کنندگان و ذینفعان آنها فراهم باشد.
- تمرکز موضوعی مذاکرات: تنش ها و اختلاف های نظری پیشینی و پسینی اعم از داخلی، منطقه ای و بین المللی سبب می گردد که روند مذاکرات با مشکل مواجه گردد. در مقابل، باید فرایندی موازی و مستقل جهت حل سایر اختلاف نظرها پیگیری گردد. تفکیک بحث ها، امکان تفاهم طرفین را افزایش می دهد.
- پاداش ها و ضمانت ها: نهایتا روند مذاکره به صورت ترکیبی از پاداش و ضمانت ها باشد تا سبب کناره گیری، نا اُمیدی و طفره رفتن اعضا از مسیر مذاکره و توافق نهایی نگردد.
فاطمه محمدی، کارشناس مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)