روابط پاکستان با عربستان سعودی که برای چندین دهه دوست و همراه این کشور بود از ناحیه سخنان بی پرده شاه محمود قریشی وزیر امور خارجه پاکستان که سازمان همکاری‌های اسلامی تحت نفوذ عربستان سعودی را به دلیل حمایت نکردن از «آرمان کشمیر» سرزنش می ‎کرد متحمل صدمه ‎ای جدی شد. او طی مصاحبه‎ ای در روز 5 آگوست 2020 مصادف با اولین سالگرد لغو خودمختاری و وضعیت ویژه کشمیر توسط دولت هند صراحتاً از عربستان سعودی خواست تا «نقشی پیشرو» در قضیه کشمیر ایفا نماید. آقای قریشی اظهار داشت اسلام آباد انتظار دارد سازمان همکار ‎های اسلامی جلسه شورای وزیران امور خارجه را با دستور کار کشمیر و فلسطین برگزار کند. در غیر این صورت او «ناگزیر» خواهد بود تا به نخست ‎وزیر توصیه کند «خواهان تشکیل جلسه کشورهای اسلامی مهیا برای همراهی با ما در ارتباط با قضیه کشمیر با یا بدون همراهی عربستان سعودی شود». این انتقاد صریح به مثابۀ تهدید ایجاد یک بلوک اسلامی جدید و رقیب سازمان همکاری‌های اسلامی تحت نفوذ عربستان سعودی تعبیر شد. وزیر امور خارجه پاکستان امارات متحده عربی را نیز به خاطر حمایت نکردن از پاکستان برای تشکیل جلسه ای با موضوع کشمیر در اوایل فوریه سال جاری مورد انتقاد قرار داد. آقای قریشی اضافه کرد که سال گذشته پاکستان از شرکت در گردهمایی بین المللی سران کشورهای مسلمان در مالزی به دلیل نگرانی عربستان سعودی از تضعیف سازمان همکاری‌های اسلامی صرف نظر کرد. عمران خان نخست وزیر پاکستان در خلال سال گذشته از اشتیاق خود به پیروی از ترکیه و مالزی و الحاق به آن‌ها در قالب یک بلوک اسلامی جدید سخن گفته بود. پاکستان مکرراً سازمان همکاری‌های اسلامی را برای تشکیل جلسات سطح بالا پیرامون قضیه کشمیر در فشار گذاشته است، لکن این سازمان تاکنون به تشکیل جلسات سطح پایین بسنده کرده است.

در خلال سال های اخیر عربستان سعودی تمایلی به همراهی آشکار با پاکستان در قبال موضوع کشمیر ابراز نداشته است. این بی میلی از ناحیه مراودات اقتصادی نزدیک و روبه رشد ریاض با هند و در عین حال ارتقای فزاینده جایگاه بین المللی هند در مقایسه با پاکستان قابل تفسیر است. حجم تجارت دوجانبه عربستان سعودی با هند بالغ‎ بر 27 میلیارد دلار است، درحالی‎که تجارت سالیانه عربستان با پاکستان به رقم 6/3 میلیارد دلار محدود است. همچنین دو کشور در سال 2015 با امتناع پاکستان از الحاق به ائتلاف به رهبری عربستان سعودی در جنگ یمن و ترجیح بی ‎طرفی و بی میلی به مخدوش ساختن موازنه موجود در مناسبات دوجانبه با ایران و عربستان رویکردی متفاوت را تجربه کردند.

بحران در روابط در ماه جولای سال جاری، و بنا بر گزارشات رسانه‌های پاکستانی بعد از اعمال فشار عربستان سعودی به پاکستان برای تسویه زودتر از موعد یک میلیارد دلار از مجموعه بسته نجات مالی 2/6 میلیارد دلاری اعطایی در سال 2018 و تمکین پاکستان از طریق کسب یک وام جایگزین از چین ابعاد تازه‎ای یافت. این بسته مشتمل‎ بر سه میلیارد دلار وام و 2/3 میلیارد دلار تسهیلات اعتباری برداشت نفت است که عربستان سعودی در ماه نوامبر سال 2018 و سفر عمران‎خان به ریاض در بحبوحه بحران مالی کاهش جدی ذخایر ارزی و کسری رو به ‎گسترش تراز تجارت خارجی پاکستان اعلام کرد. براساس گزارشات، ریاض همچنین خواستار تسویه یک میلیارد دلار دیگر از وام‎ های اعطایی شده و درخواست پاکستان برای تمدید تسهیلات برداشت نفت را که اعتبار آن ماه مه سال جاری منقضی شد بی پاسخ باقی نهاده است. قربانی دیگر تحولات اخیر تفاهمات سرمایه ‎گذاری 20 میلیارد دلاری عربستان سعودی در پاکستان، به شمول 10 میلیارد دلار  سرمایه ‏گذاری در طرح های ایجاد پالایشگاه و مجتمع پتروشیمی در بندر گوادر و توسعه این بندر است که در خلال سفر پر سروصدای محمدبن سلمان به پاکستان در سال 2019 موردتوافق قرار گرفت. عربستان سعودی متحد نزدیک ایالات متحده آمریکا است و اعمال فشار واشنگتن بر ریاض برای دوری جستن از ابتکارهای چینی شامل طرح های توسعه تحت تسلط چین در گوادر دور از ذهن نیست.

در پی اظهارات غیرمعمول آقای قریشی که اعتراضاتی در درون پاکستان و از ناحیه رهبران مخالف دولت را موجب شد، اقداماتی فوری برای کنترل دامنه صدمات و جلوگیری از دورترشدن سعودی ‏ها به مرحله اجرا درآمد. ژنرال قمر جاوید باجوا رئیس ستاد ارتش پاکستان در تاریخ 10 آگوست با سفیر عربستان سعودی در اسلام‏ آباد دیدار و گفت وگو کرد. او یک هفته بعد به همراه مدیر کل اطلاعات ارتش پاکستان (آی- اس – آی) برای سفری که بعداً سخنگوی ارتش پاکستان آن را «اساساً معطوف امور نظامی» توصیف کرد، عازم ریاض شد. ژنرال باجوا در خلال اقامت دو روزه خود در ریاض با خالدبن سلمان معاون وزیر دفاع دیدار کرد و نقش عربستان سعودی در سازمان همکاری ‏های اسلامی‌پیرامون موضوع کشمیر را ستود. وی همچنین با همتای خود ژنرال حمد الرویلی و فهد بن ترکی فرمانده نیروهای مشترک ائتلاف به رهبری سعودی در یمن دیدار و گفت وگو کرد. برخلاف سفر قبلی باجوا به عربستان، این بار برنامه ملاقات با محمدبن‎سلمان حاکم بالفعل عربستان برای وی تنظیم نشد که این امر زمزمه ‏هایی دایر بر برخورد سرد با قدرتمندترین مرد پاکستان در سفر به ریاض  در پی داشت.

روز 20 اگوست و در پس زمینه مأموریت علی ‏الظاهر کم ‏حاصل ژنرال باجوا در ترمیم مناسبات با ریاض، وزیر امور خارجه قریشی برای گفت و گوهای دو روزه  با «دوست تمامی فصول» پاکستان عازم چین شد. وی قبل از عزیمت تأکید کرد هیاتش «بیانگر مواضع رهبری سیاسی و نظامی‌کشور است.» بیانیه مشترک دو کشور که روز بعد صادر شد روابط دو کشور را به عنوان «برادران  آهنین» موردتأکید قرار داده و حمایت پکن از اسلام آباد را «در انتخاب مسیر توسعه مبتنی ‏بر شرایط ملی خود» خاطرنشان ساخت.

این رخدادها جدای از رونمایی از یک تغییر مشی عمده و تنظیم مجدد و تدریجی سیاست سعودی در قبال هند و پاکستان بیانگر بازنگری پاکستان در سیاست خارجی و اقتصادی خود از ناحیه جابه‎ جا کردن کانون و محور توجه از عربستان سعودی به چین با تمامی تبعات مترتب بر آن است. در خلال دهه‏ های اخیر تمایلات سیاست خارجی پاکستان به ‎ندرت با وزن و توانایی مالی، نظامی و دیپلماتیک این کشور مهار شده است. به عقیده برخی تحلیل گران آقای قریشی خودسرانه سازمان همکاری‌های اسلامی را موردسرزنش قرار نداده است. این شیوه عمل دولت عمران‏ خان که سیاست خارجی و خصوصاً در ارتباط با موضوع حساس کشمیر را هماهنگ با حاکمیت اعمال می ‎کند نیست.

بیانات اخیر عمران خان و «کاملاً بی اساس» توصیف کردن خبر مخدوش‏ شدن روابط با عربستان سعودی در عین اعلام کردن این مهم که «آینده پاکستان به چین متصل است» بیانگر موقعیت دشوار پیش روی پاکستان است. اگرچه پکن حداقل در شرایط حاضر جایگزین ریاض به عنوان حامی مالی مهم پاکستان شده و مساعدت های چین ممکن است تا حدودی خلأ مالی موجود را جبران کند، لکن در عمل  کمک ‏های چین با تعهدات و شروطی همراه است که احتمالاً مراودات اسلام ‏آباد با کشورهای غربی اعطا کننده اعتبار و کمک، صندوق بین المللی پول و بانک جهانی را به مخاطره خواهد افکند.

در ارتباط با عربستان سعودی، جدایی از یک کشور عمده مسلمان با منافع حاکمان سعودی که هم اینک عمیقاً نیازمند ترمیم چهره مخدوش ‏شده خود در بین ملل مسلمان هستند سازگاری ندارد. ریاض کماکان و در مقیاسی محدودتر از گذشته متکی بر خدمات نفرات نظامی، امنیتی و مستشاری پاکستان در تأمین نیازمندی ‏های دفاعی و امنیتی خود است و جایگزینی در حال انجام پاکستانی ‏ها با اتباع مصر در کوتاه ‏مدت محقق نخواهد شد. ازسوی دیگر روابط تنش ‏آلود اسلام‏ آباد – ریاض به منزلۀ گرم ترشدن مناسبات عربستان با هند و همچنین خطر احتمالی محروم‏ شدن پاکستان از حمایت متحدین عرب پشتیبان سیاست این کشور در قبال کشمیر خواهد بود. پاکستان به‏ رغم مناسبات روبه‏ رشد خود با چین مایل به از دست دادن روابط خود با عربستان نیست. ریاض مکرراً به خروج پاکستان از بحران ‏های مالی ازطریق کمک‏ های نقدی و اعطای اعتبار واردات نفت یاری رسانیده است. وجوه ارسالی میلیون‏ ها پاکستانی شاغل در عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی حاشیه خلیج ‏فارس برای اقتصاد پاکستان حیاتی است و مقصد بخش بزرگی از صادرات پاکستان نیز بازارهای عربستان سعودی و امارات متحده عربی است.

هیچ‏ یک از دو کشور پاکستان و عربستان سعودی درحال ‏حاضر از توانایی تحمل اختلال کامل در روابط دوجانبه برخوردار نیستند و ابتکار عملی محاسبه ‏شده در جهت احیای روابطی عادی – اگر نه ویژه – ازجانب طرفین در آینده نزدیک امری غیرمترقبه نخواهد بود. و البته این بار پاکستان و عربستان سعودی از وابستگی بی‏ چون ‏و چرا به یکدیگر دوری خواهند جست.

(مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)